ماجرای امتحانی که آیت الله خزعلی از «کربلایی کاظم» حافظ قرآن گرفت

خبرگزاری مهر -گروه دین و اندیشه: سبک زندگی به عنوان مجموعه به هم پیوسته ای از الگوهای رفتاری فردی و اجتماعی، برآمده از نظام معنایی متمایزی است که یک فرهنگ در یک جامعه انسانی ایجاد می کند؛ و از آن جایی که هیچکدام از جوامع بشری را نمی توان عاری از فرهنگ تصور کرد، بنابراین، می توان گفت تمام اجتماعات انسانی، از ابتدای تاریخ تا کنون دارای سبک زندگی خاص خود بوده و از الگوهای رفتاری متناسب با شاخص های فرهنگی خود برخوردار بوده اند.

پذیرش منفعلانه الگوهای رفتاری مبتنی بر فرهنگ غربی، برای جوامع مسلمان که خود در پرتو آموزه های اسلامی، توانایی تعریف و ترسیم سبک زندگی دینی و تبیین الگوهای متناسب با آن را دارند، شایسته نبوده و باید به اقتضای فرهنگ دینی خود، به سبک زندگی اسلامی روی آورند. به ویژه آنکه در چند دهه اخیر، ناکارآمدی تمدن سکولار غربی در پاسخ گویی به نیازهای چندبعدی انسان آشکار گردیده و رصد تحولات جاری در جهان نیز نشانه های افول و فرود این تمدن را نمایان ساخته است.بازخوانی آموزه های اسلام و ژرف اندیشی در آن، ظرفیت بالای این آموزه ها را برای فرهنگ سازی و ارائه الگوهای رفتاری مناسب نشان می دهد.قرآن که مهم ترین منبع آموزه های اسلامی به شمار می رود، سرشار از الگوهایی است که شیوه زیست مؤمنانه و مورد نظر اسلام را معرفی می کند؛ و در پرتو آیات آن، سیره پیامبر گرامی اسلام (نیز) به عنوان اسوه و نمونه عالی زندگی به تمام مسلمانان معرفی شده است.

یکی از مطالبی که بارها بحث مفصلی درباره اش انجام گرفته، قرب الهی و راه رسیدن به آن است که با استفاده از آیات و روایات و با استمداد از بحث های عقلی به این نتیجه می رسیم که تنها راه رسیدن به قرب الهی عبادت خداست. آنچه پیش رو دارید گزیده ای از سخنان آیت الله مصباح است که در تاریخ 1392/11/30، مطابق با نوزدهم ربیع الثانی 1435 است پیرامون این موضوعات ارائه کرده اند. قسمت چهاردهم این سلسله مطالب تقدیم نگاهتان می شود:

در مطالب گذشته با اشاره به روایتی از حضرت عیسی علی نبیناوآله وعلیه السلام گفتیم که محبت خدا با محبت دنیا جمع نمی شود. حال این پرسش مطرح می شود که منظور از این کلام چیست؟ آیا منظور این است که نمی شود یک دل، دو محبت داشته باشد؟ به عبارت دیگر آیا محبت خدا با هیچ محبتی جمع نمی شود، یا منظور محبت کامل است که اگر به سرحد عشق برسد و کاملاً دل را فرابگیرد، دیگر جایی برای چیز دیگری باقی نمی ماند، یا منظور چیز دیگری است؟ آیا در دلی که مالامال از محبت خدا شده، هیچ محبت دیگری جا نمی گیرد، یا این گونه نیست و برخی از محبت ها با محبت خدا قابل جمع است؟ در پاسخ به این پرسش باید گفت که محبت ها با هم تفاوت دارد و کم ترین ذره از برخی از محبت ها با محبت حقیقی به خدا قابل جمع نیست؛ انسان نمی تواند هم خدا را دوست بدارد و هم دشمن خدا را. این امر درباره انسان ها کمابیش ممکن است. انسان می تواند با دو نفر که با هم دشمن اند، اما هر کدام حسنی دارند، دوستی کند، اما در محبت خدا چنین چیزی ممکن نیست. خدا را نمی توان تفکیک کرد و گفت نصف او را دوست دارم و نصف دیگر را دوست ندارم. «ترکیب» از صفات سلبیه خداست و درباره او «جزء» معنا ندارد. خداوند حقیقت بسیطی است و همه کمالات را به نحو بساطت دارد، و محبت او با محبت دشمن او قابل جمع نیست. بنابراین کسی که خیال می کند این دو محبت را با هم دارد، اشتباه می کند؛ چنین کسی خدا را دوست ندارد و اصلاً او را نشناخته است.

محدوده مجاز محبت غیر

البته برخی از محبت ها با بعضی از مراتب محبت خدا قابل جمع است و آن در جایی است که آن محبت خود به خود تضادی با محبت خدا نداشته باشد، و به عبارت دیگر تضادشان بالعرض باشد. از این رو کسانی که اولین مراتب محبت خدا را دارند، می توانند اندکی آن ها را نیز دوست داشته باشند؛ البته به شرط آن که با محبت خدا تضاد نداشته و بر آن غلبه پیدا نکند؛ قُلْ إِن کَانَ آبَاؤُکُمْ وَأَبْنَآؤُکُمْ وَإِخْوَانُکُمْ وَأَزْوَاجُکُمْ وَعَشِیرَتُکُمْ وَأَمْوَالٌ اقْتَرَفْتُمُوهَا وَتِجَارَةٌ تَخْشَوْنَ کَسَادَهَا وَمَسَاکِنُ تَرْضَوْنَهَا أَحَبَّ إِلَیْکُم مِّنَ اللّهِ وَرَسُولِهِ وَجِهَادٍ فِی سَبیلِهِ فَتَرَبَّصُواْ حَتَّی یَأْتِیَ اللّهُ بأَمْرِهِ وَاللّهُ لاَ یَهْدی الْقَوْمَ الْفَاسِقِینَ .[1] انسان می تواند پدر، مادر، فرزند، خانه و زندگی اش را به اندازه ای که بر محبت خدا غلبه نکند، دوست داشته باشد. اما اگر محبت خدا تکلیفی را به دوش انسان بیاورد و این محبت مانع انجام آن شود، دیگر مجاز نیست. مثال روشن آن در دفاع مقدس قابل مشاهده است. اگر با این که حضور در جبهه برای شخص خاصی تعین پیدا کرده است، دلبستگی به زن و فرزند مانع از انجام تکلیف شود، این دلبستگی بر محبت خدا غالب شده و مجاز نیست. این محبت با این که اصیل است، تا هنگامی که با محبت خداوند تضاد پیدا نکرده، مجاز است، ولی اگر تضاد پیدا کرد، محبت غیر بر محبت خدا غالب شده است و این را خدا اجازه نمی دهد.

محبت اولیای خداوند، لازمه محبت اوست

قسم دیگر محبت، محبتی است که نه تنها مجاز است، بلکه لازم است. این محبت از محبت خداوند قابل انفکاک نیست و اگر کسی خدا را دوست دارد، باید این محبت را نیز داشته باشد. این مسأله در امور عادی نیز جریان دارد و انسان هرکه را دوست دارد، افراد خانواده، دوستان، همکاران و معاشران او را نیز به خاطر او دوست می دارد. مثلاً برای ما در عصر حاضر، کسی محبوب تر از مقام معظم رهبری نیست؛ این است که لباس، خانه، کتاب و حتی تصویر ایشان را نیز دوست می داریم. این که انسان عکس محبوب را دوست دارد و روی چشم و قلب خود می گذارد و آن را می بوسد، به خاطر این است که این عکس به محبوب او انتساب دارد و او را نمایش می دهد. ارادت مردم به ضریحی که برای حضرت سیدالشهدا علیه السلام ساخته شده بود به خاطر چوب، طلا و نقره آن نبود. این ها ارزشی ندارد و کسی برای آن سر و دست نمی شکند. اما همین چوب و فلزات وقتی عنوان ضریح سیدالشهدا علیه السلام را پیدا کرد، ارزش یافت و وقتی نگاه مردم به آن می افتاد، اشک از چشمانشان جاری می شد، و همه دیدید که از همین آهن و نقره چه کراماتی ظاهر شد و چقدر از حوائج مردم در طول مسیر حرکت تا کربلا برآورده شد و چه امراضی شفا داده شد. روشن است که همه این آثار شرفی است که این ضریح در اثر انتساب به سیدالشهدا پیدا کرده و نمی شود انسان سیدالشهدا را دوست بدارد، ولی ضریح او را دوست نداشته باشد. دوست داشتن یعنی همین.

این دوست داشتن مضمون همان شعر زیبایی است که به مجنون نسبت می دهند که می گوید: امر علی الدیار دیار لیلی / اقبّل ذا الجدار وذا الجدارا؛ وقتی به شهر لیلا رسیدم، دیوارهای آن را می بوسیدم. این دیوار، دیوار شهر لیلاست؛ اگر لیلا را دوست داری، باید دیوار شهرش را نیز دوست بداری. وما حب الدیار شغفن قلبی / ولکن حب من سکن الدیارا؛ من عاشق دیوار نیستم. آن را که در این شهر زندگی می کند دوست دارم، و لازمه اش این است که شهر او و حتی دیوارهای آن را نیز دوست بدارم. اگر کسی خدا را دوست می دارد، نمی تواند عزیزترین بندگان او را دوست نداشته باشد، و کسی که آن ها را دوست نداشته باشد، خدا را نیز دوست ندارد. چنین فردی دروغ می گوید که خدا را دوست دارد، بلکه چیزی در ذهنش بوده و خیال کرده که خداست و گفته است که دوستش می دارم. بنابراین کسی که عاشق پیغمیر اسلام و اهل بیت او نیست، نمی تواند بگوید خدا را دوست دارد؛ این شدنی نیست. مگر این که کسی آن ها را نشناسد و نداند که ایشان پیغمبر خدا و شریف ترین و عزیزترین بندگان او هستند. روشن است که این گونه محبت ها نه تنها مجاز، بلکه لازم است و از محبت خدا، انفکاک ناپذیر است.

البته باید توجه داشت که این محبت، محبت اصیل نیست. مجنون به خاطر خشت و گل، دیار لیلا را دوست نمی داشت. پرتو محبت لیلا بود که به در و دیوار شهر می تابید. این همان است و چیز دومی نیست. شما وقتی عشق به رهبر دارید، عکس ایشان را نیز دوست می دارید. این چیز دیگری نیست و همان عشق رهبر است که به این عکس نیز سرایت کرده است. محبت به اولیای خدا از این باب است و لذا نه تنها هیچ تضادی با محبت خدا ندارد، بلکه ضرورتاً باید باشد و اگر نباشد دروغ است.

الْمَرْءُ مَعَ‏ مَنْ‏ أَحَبَ

روایات بسیاری از فریقین دلالت بر این دارد که هر کس با کسی خواهد بود که دوستش دارد. حتی بابی در کتب روایی وجود دارد که مضمون مشترک همه آن ها این عبارت است: الْمَرْءُ مَعَ‏ مَنْ‏ أَحَبَ. ذیل یکی از این روایت ها آمده است: وَلَوْ أَنَّ رَجُلًا أَحَبَ‏ حَجَراً لَحَشَرَهُ اللَّهُ مَعَه ؛‏[2] اگر کسی سنگی را دوست بدارد، روز قیامت با همان سنگ محشور می شود. یعنی محبت، نوعی ارتباط بین روح انسان و محبوب ایجاد می کند که از هم انفکاک پیدا نمی کنند و بالاخره در عالم آخرت ظهور پیدا می کند. هنگامی که انسان یاد خدا می کند، خدا همنشین او می شود. حتی اگر کلمه ی خدا را روی کاغذ بنویسید، دیگر نمی توانید بی وضو به آن دست بزنید. کاغذ، کاغذ است و مرکب هم مرکب، و هیچ کدام نیز قداستی ندارند، اما وقتی آن را به این شکل نوشتید که نمایشی از خدا دارد و او را به یاد می آورد، چنان قداستی پیدا می کند که اگر بی وضو به آن دست بزنید، گناه کرده اید.

کربلایی کاظم و دیدن نور آیات

همه نام کربلایی کاظم را شنیده اید؛ روستایی بی سوادی که به صورت غیر عادی حافظ قرآن شده بود. حضرت آیت الله خزعلی می گفتند که من روی کاغذی دو «واو» نوشتم، که در هنگام نوشتن یکی از آن ها واوی از یکی از سوره های قرآن در نظر گرفته و به قصد آن نوشتم. کاغذ را به کربلایی کاظم نشان دادم و گفتم این جا چه می بینی؟ او سواد نداشت و اصلاً الفبا بلد نبود، ولی گفت: من نمی دانم چه نوشته ای، ولی این حرف نور دارد و آن یکی نور ندارد. درباره مرحوم آیت الله حائری رضوان الله علیه نیز نقل می کنند که کتاب جواهر را جلوی کربلایی کاظم گذاشتند و پرسیدند: چیزی از آن را می توانی بخوانی؟ پاسخ داده بود که نه آقا من سواد ندارم، ولی آیات و کلمات قرآن در آن کتاب را نشان داده و گفته بود این جاها نور دارد. بنابراین، عالم اسراری دارد که ممکن است ما درک نکنیم، اما حق نداریم، آن را نفی کنیم و گاهی خداوند یک چیزهایی را نشان می دهد که برای دیگران حجتی باشد و بفهمند که غیر از این مسائل مادی و بازیچه های دنیا خبرهای دیگری نیز هست.

در روایتی که فریقین [3] آن را نقل کرده اند آمده است که جَاءَ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الْبَادیَةِ وَکَانَ‏ یُعْجِبُنَا أَنْ یَأْتِیَ الرَّجُلُ مِنْ أَهْلِ الْبَادیَةِ یَسْأَلُ النَّبیَّ [4] صلی الله علیه وآله‏؛ انس می گوید: روزی یک عرب بیابانی خدمت پیغمبر صلی الله علیه وآله آمد و گفت سؤالی دارم. برای ما خیلی جالب بود که عربی بیابانی نزد پیغمبر بیاید و بگوید سؤال دارم. همه گوش دادیم ببینیم چه می گوید. فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَتَی قِیَامُ السَّاعَةِ؟ پرسید چه وقت قیامت می شود؟ حضرت تأملی فرمودند و گفتند: الان وقت نماز است. نماز را می خوانیم، بعد از نماز بیا تا پاسخ ات را بدهم. حضرت پس از نماز، سراغ عرب بیابانی را گرفتند و او جلو آمد و گفت: من بودم که از قیامت سؤال کردم. حضرت فرمود: فَمَا أَعْدَدْتَ لَهَا؛ چه چیزی برای قیامت آماده کرده ای؟ تو که می پرسی قیامت چه زمانی است، برای قیامت چه حاضر کرده ای؟ حضرت با این کار خواستند او را متوجه کنند که آن چه مهم است و تو باید دنبال آن باشی، این است که کاری کنی در قیامت به دردت بخورد و فهمیدن زمان آن فایده ای برای تو ندارد. قَالَ وَاللَّهِ مَا أَعْدَدْتُ لَهَا مِنْ کَثِیر عَمَلٍ، صَلَاةٍ وَلَا صَوْم‏ إِلَّا أَنِّی أُحِبُّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ؛ گفت: به خدا قسم! من چیز قابل توجهی برای قیامت آماده نکرده ام. نه نمازی دارم و نه روزه ای. فقط یک چیز است و آن این که من خدا و پیغمبر را دوست می دارم. فَقَالَ لَهُ النَّبیُّ صلی الله علیه وآله الْمَرْءُ مَعَ مَنْ أَحَبَّ؛ هر کسی با محبوبش است؛ یعنی در قیامت تو با ما خواهی بود. انس می گوید مسلمانان بعد از اسلام از هیچ چیز به اندازه این مسأله خوشحال نشدند.

محبت اهل بیت؛ لازمه محبت خدا

در روایات دیگری صاحب کشف الغمه از عبدالله بن صامت، پسر برادر جناب ابوذر نقل می کند که: حدثنی ابوذر وَکَانَ صَفْوُهُ وَانْقِطَاعُهُ إِلَی‏ عَلِیٍ‏ وَأَهْلِ‏ هَذَا الْبَیْتِ .[5] ایشان می گوید این جریان را ابوذر که علاقه خاصی به علی و اهل بیت علیهم السلام داشت برای من نقل کرد. قَالَ: قُلْتُ یَا نَبیَّ اللَّهِ إِنِّی أُحِبُّ أَقْوَاماً مَا أَبْلُغُ أَعْمَالَهُمْ. ابوذر می گوید: به پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله گفتم: کسانی هستند که من خیلی آن ها را دوست دارم، ولی کار آن ها را نمی توانم انجام بدهم. فَقَالَ یَا أَبَاذَرٍّ، الْمَرْءُ مَعَ مَنْ أَحَبَّ وَلَهُ مَا اکْتَسَبَ؛ پیغمبر فرمود: هر کس، با کسی است که او را دوست می دارد، اما هر کسی کار خودش را دارد و مزد خودش را می گیرد. همان طور که می بینید در این روایت عبارت وَلَهُ مَا اکْتَسَبَ آمده است و به این معناست که این که می گویم با آن ها هستی، به معنای مساوی بودن با آن ها در همه چیز نیست. با آن ها هستی و آن ها را می بینی، ولی هر کسی کار خودش را کرده و مزد خودش را دارد. سپس ابوذر آن اشخاص را معرفی می کند و می گوید: فَإِنِّی أُحِبُّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَاهل بیت نَبیِّهِ؛ من خدا، پیغمبر و اهل بیت پیغمبر را دوست دارم. و پیغمبر در پاسخ فرمودند: فَإِنَّکَ مَعَ مَنْ أَحْبَبْتَ؛ تو با هر که دوست داری خواهی بود. هنگامی که این گفت وگو انجام شد، برخی از افرادی که در این جلسه حضور داشتند، خوشحال شدند و به هیجان آمده و گفتند: فَإِنَّا نُحِبُّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَلَمْ یَذْکُرُوا أَهْلَ بَیْتِهِ؛ ما نیز خدا و پیغمبر را دوست داریم، ولی اهل بیت را ذکر نکردند. حال شاید غرضی هم نداشتند و از آن جا که الله و رسول در قرآن زیاد در کنار هم آمده فقط این دو را ذکر کردند. ولی پیغمبر اکرم ناراحت شدند و فرمودند: أَیُّهَا النَّاسُ أَحِبُّوا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لِمَا یَغْدُوکُمْ بهِ مِنْ نِعَمِهِ؛ خدا را به خاطر نعمت هایش دوست بدارید. وَأَحِبُّونِی بحُبِّ رَبِّی؛ اگر خدا را دوست دارید، باید محبوب خدا را نیز دوست داشته باشید؛ بنابر این باید مرا هم دوست داشته باشید. وَأَحِبُّوا أَهْلَ بَیْتِی بحُبِّی؛ و از آن جا که من اهل بیتم را دوست می دارم، باید محبوب مرا نیز دوست بدارید.

این کلام تعریضی به گفته آن ها بود که گفتند ما خدا و رسول را دوست داریم و اهل بیت را ذکر نکردند. حضرت به آن ها تعلیم فرمود که شما نیز باید هرکه را من دوست می دارم، دوست بدارید: فَوَ الَّذی نَفْسِی بیَدهِ لَوْ أَنَّ رَجُلًا صَفَنَ بَیْنَ الرُّکْنِ وَالْمَقَامِ صَائِماً وَرَاکِعاً وَسَاجِداً ثُمَّ لَقِیَ اللَّهَ عَزَّ وَجَلَّ غَیْرَ مُحِبٍّ لِأَهْلِ بَیْتِی لَمْ یَنْفَعْهُ ذَلِکَ؛ قسم به آن کسی که جان من به دست اوست، اگر کسی بین رکن و مقام که مقدس ترین جایی است که در مسجدالحرام وجود دارد عمری را به عبادت بگذراند و همه اش در حال روزه و رکوع و سجود باشد، ولی اهل بیت مرا دوست نداشته باشد، این عبادت ها برایش فایده ای ندارد. در این هنگام اصحاب متعجب شدند و گفتند مسأله جدی است؛ باید ببینیم این ها چه کسانی هستند. پرسیدند: یا رسول الله! کدام اهل بیت شما هستند که اگر کسی آن ها را دوست نداشته باشد، آن عبادت ها برایش فایده ای ندارد؟ قَالَ مَنْ أَجَابَ مِنْهُمْ دَعْوَتِی وَاسْتَقْبَلَ قِبْلَتِی وَمَنْ خَلَقَهُ اللَّهُ مِنِّی وَمِنْ لَحْمِی وَدَمِی؛ حضرت در پاسخ سه ویژگی نقل می کنند؛ اول این که او کسی است که دعوت مرا اجابت کرده است. دوم این که او همراه من نماز خوانده است و سوم این که خداوند او را از من و گوشت و خون من آفریده است. هنگامی که پیغمبر اکرم این ویژگی ها را بیان فرمودند، اصحاب فریاد زدند که ما نیز هم خدا، هم پیغمبر و هم اهل بیت او را دوست داریم. پس پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: بَخْ بَخْ فَأَنْتُمْ إِذًا مِنْهُمْ وَالْمَرْءُ مَعَ مَنْ أَحَبَّ وَلَهُ مَا اکْتَسَبَ به به خوب شد. حال که در شما نصاب محبت کامل شد، شما با آن ها خواهید بود. و باز این جمله الْمَرْءُ مَعَ مَنْ أَحَبَّ را تکرار فرمودند.

جمع بندی و نتیجه گیری

بنابراین، همه محبت ها با محبت خدا منافی نیستند، و موارد آن متفاوت است. در مرتبه ای از محبت خدا، گونه ای از محبت غیر در حدی مجاز است و افراد عادی می توانند همراه محبت خدا، محبت برخی امور دنیا را نیز داشته باشند؛ البته به شرط این که این محبت مانع از انجام تکالیف واجب شان نشود. اما کسانی که مرتبه عالی محبت را دارند، اصلاً محبت غیر خدا در دلشان نمی گنجد و محبت خدا آن چنان دل آن ها را فرا می گیرد که جایی برای محبت دیگری نمی گذارد، مگر محبتی که فرع محبت خدا و لازمه محبت او باشد. این محبت مانع از محبت خدا نیست و تضادی با محبت او ندارد و حتی از محبت او انفکاک ناپذیر است.

وفقناالله وایاکم

[1]. توبه، 24.

[2]. الأمالی (للصدوق)، ص 210.

[3]. جالب این که برخی از علمای شیعه آن را از انس که از اصحاب پیامبر صلی الله علیه وآله است و نزد اهل تسنن بسیار مورد احترام است، نقل کرده اند.

[4]. علل الشرایع، ج 1، ص 139.

[5]. الامالی (للصدوق)، ص 632.